© Joy Hansson

Daniel Paarlberg is een verteller die je met plezier een rabbit hole in praat. Sterker nog, dat is precies wat hij doet, samen met zijn echtgenote Lisa Loeb, in de razend populaire podcast De Complottenpiramide. Elke aflevering begint als een meeslepend verhaal waarin de meest absurde theorieën plots verrassend logisch klinken. Net wanneer je begint te twijfelen of Avril Lavigne ooit echt vervangen is, of dat fluoride in ons kraanwater ons langzaam hersenspoelt, word je ongenadig teruggefloten met keiharde feiten.
Daniel is naast podcastmaker politicoloog en socioloog, maar vooral iemand met een scherp oog voor het bizarre en een gezonde liefde voor het absurde. Zijn relatie begon met een complot (letterlijk: hij versierde Lisa met een verzonnen complottheorie over zichzelf), en sindsdien is geen theorie meer veilig. Het duo schreef onlangs ook het boek ‘Dit kan geen toeval zijn’, waarin ze niet alleen theorieën ontrafelen, maar ook blootleggen waarom we er zo graag in willen geloven. Want geef toe: de waarheid is soms een stuk saaier dan een goed doordachte complottheorie.
Omdat het nieuws en complottheorieën onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, besloot ik mijn vragen op Daniel af te vuren.

Je hebt je intensief verdiept in complottheorieën. Kun je een moment herinneren waarop je dacht: dit gaat veel verder dan wat ideeën in de krochten van het internet?
“Het eerste moment waarop ik dat dacht, was tijdens de verkiezing van Trump. Tot die tijd had je vooral klassiekers, zoals een enkele zonderling die op een flat earth-conferentie opdook. Maar met de opkomst van Trump veranderde dat totaal. Plotseling kreeg je de bestorming van het Capitool, en tijdens de coronapandemie raakten complottheorieën echt mainstream. Het was alsof veel mensen ineens dachten: verrek, er zijn toch meer mensen die deze richting op denken. Dat was voor mij het kantelpunt. Toen besefte ik dat dit geen subcultuur is. Dit zit midden in het maatschappelijk debat.”

Waarom zijn sommige mensen vatbaarder dan anderen, ook al zijn ze even intelligent en hebben ze dezelfde achtergrond?
“Dat komt door twee oorzaken. De eerste is sociologisch en psychologisch en heeft te maken met iemands omstandigheden. Stel je iemand voor die nare ervaringen heeft gehad met instanties of zich structureel niet gehoord voelt door de overheid. Diegene ontwikkelt eerder een diep wantrouwen en als dat wantrouwen er eenmaal zit, ga je overal dubbele agenda’s in vermoeden.
Daarnaast speelt er iets fundamenteels, namelijk grip op de wereld. De wereld is complex, chaotisch en soms gewoon onbegrijpelijk. Niet iedereen kan daar even goed mee omgaan. Wie zich daardoor vervreemd voelt of machteloos, zoekt houvast. Houvast betekent vaak: simpele verklaringen. Een complot biedt overzicht, een dader en een bedoeling. Het idee dat iets ‘gewoon toeval’ is, is voor veel mensen veel moeilijker te verteren dan het idee van kwade opzet.
De tweede factor zit meer in hoe je kijkt naar de wereld en dan met name hoe je bepaalt wat waar is. Mensen die gevoelig zijn voor complottheorieën varen opvallend vaak op hun eigen intuïtie. Ze vertrouwen sterk op hun eigen gevoel, vinden hun eigen oordeel betrouwbaarder dan dat van experts en komen vaak snel tot conclusies. Die combinatie maakt dat bepaalde theorieën als vanzelf logisch voelen, ook als ze dat rationeel gezien helemaal niet zijn.”

Heb je ooit zelf een moment gehad dat je dacht: dit kan wel eens waar zijn?
“Ja, zeker. Een theorie waarbij ik dat dacht, behandelden we afgelopen jaar in de podcast. Het gaat om de Ustica-crash, waarbij een vliegtuig uit elkaar spatte boven zee, vlakbij Italië. Wat het zo opmerkelijk maakt, is dat er op dat moment allerlei gevechtsvliegtuigen in de lucht waren. Eén ervan ging zelfs duidelijk in gevechtspositie. Er zijn verschillende scenario’s geopperd, zoals een tragisch ongeluk, een bomaanslag, of een mislukte NAVO-operatie om Gaddafi uit te schakelen. Toen ik me in die zaak verdiepte, dacht ik oprecht: dit klinkt als een ongeluk, maar de complotverklaring dat het toestel per ongeluk door NAVO-jets is neergeschoten vond ik eigenlijk plausibeler dan het officiële verhaal.
En er zijn meer gevallen waarbij ik denk: dit zijn misschien niet per se complotten, maar eerder doofpotten. De vuurwerkramp en de Bijlmerramp, bijvoorbeeld. Ik geloof niet dat er een groot sinister plan achter zat, maar ik ben er wel van overtuigd dat er mensen waren die belang hadden bij het achterhouden van informatie. Bij de Bijlmerramp weten we tot op de dag van vandaag niet precies wat er aan boord van dat vliegtuig zat. En dat roept vragen op. Niet omdat ik denk dat het toestel is neergeschoten, maar omdat niet iedereen het achterste van zijn tong heeft laten zien.
Wat betreft de gezondheidsschade van omwonenden: daar heb je niet per se geheime lading voor nodig. Verbrande bekleding, bedrading, chemische dampen uit het toestel; dat kan al enorme klachten veroorzaken. Maar bij de vuurwerkramp ligt het voor mij anders. Daar denk ik: hoe is dat vuur ontstaan? Wat lag er precies opgeslagen? En wist de overheid hoe gevaarlijk dat was? Dat zijn vragen waar we nog geen goed antwoord op hebben. Ik hoop dan ook dat daar ooit nog iets over naar buiten komt.”

Wat is de meest creatieve, bijna bewonderenswaardige, theorie die je ooit bent tegengekomen?
“Een van de meest creatieve complottheorieën die ik ooit ben tegengekomen, is die waarin 300 jaar uit onze jaartelling is geschrapt. Volgens deze theorie hebben een Roomse keizer en Paus Silvester II dat samen bedacht, omdat ze het mooier vonden als hun beginperiode in het jaar 1000 begon. Gewoon hup, drie eeuwen overslaan. Die vond ik zo origineel. Vooral omdat het volstrekt onvoorstelbaar is. Hoe wil je dat überhaupt doen? Waarom heeft dan niemand gezegd: wacht eens, gisteren was het toch 2025 en nu is het ineens 2325?
En juist dat maakt het leuk. Dat soort theorieën sleuren je meteen een heerlijk onzinnige rabbit hole in. Dat is ook wat we in de podcast proberen: zelfs de meest absurde theorie op een manier vertellen dat je even gaat twijfelen. Bij deze was dat lastig, maar we hebben een dappere poging gedaan.
In dezelfde aflevering doken we ook in een andere favoriet van me: het complot dat de Duitse stad Bielefeld helemaal niet bestaat. Net als de theorie dat Finland verzonnen is. Allemaal zo absurd dat het bijna poëzie wordt. We besloten de proef op de som te nemen en belden met de gemeente Bielefeld. En wat gebeurde er? Precies wat je zou verwachten als die gemeente een façade is. We kwamen in een eindeloos keuzemenu terecht en na twintig minuten werd de verbinding verbroken.”

Denk jij dat algoritmes een rol spelen in de verspreiding van complottheorieën?
“Daarover zijn de meningen nog verdeeld. Op het eerste gezicht lijkt het aannemelijk. Algoritmes laten je vooral zien wat aansluit bij je bestaande overtuigingen, dus als je neigt naar complotdenken, krijg je steeds meer bevestiging. Maar het interessante is dat wetenschappelijk onderzoek dat effect veel minder duidelijk aantoont dan je misschien zou verwachten.
Sterker nog, het overgrote deel van de mensen blijkt verrassend goed in staat om desinformatie te herkennen, ook op sociale media. Er waren veel zorgen dat sociale platforms verkiezingsuitslagen zouden beïnvloeden, maar ook dat effect blijkt in praktijk veel kleiner. Als je mensen vraagt: hoe betrouwbaar is deze informatie? weten ze dat meestal prima in te schatten. De meeste mensen kunnen het kaf goed van het koren scheiden, ook als het algoritme hen af en toe iets geks voorschotelt.
Dat gezegd hebbende, er is natuurlijk wel een groep die vatbaarder is. Vooral jongeren lijken gevoeliger, waarschijnlijk omdat ze minder zijn opgegroeid met traditionele, betrouwbare media. Daar zie je de eerste signalen van. Maar het is nog te vroeg om daar stevige conclusies aan te verbinden.
Wat we wel weten, is dat het gaat om een relatief kleine groep. Slechts een paar procent van de bevolking is echt hardcore complotdenker. Dat zijn de mensen die vroeger al naar conferenties gingen. Daarnaast heb je een grotere groep, zo’n 15 procent, die vooral twijfelt aan de officiële lezing van gebeurtenissen. Die groep staat meer open voor complottheorieën, en zou daardoor gevoeliger kunnen zijn voor algoritmes.”

Wat kunnen traditionele media doen om niet onbedoeld bij te dragen aan complotdenken?
“Ik denk dat traditionele media twee dingen kunnen doen. Allereerst: niet op hun lauweren rusten. Er is zoals eerder gezegd een groep in de samenleving die niet klakkeloos alles gelooft, maar ook niet per se in complotten denkt. Dat zijn mensen die niet zomaar aannemen wat het NRC schrijft, of wat het RIVM zegt, maar die willen snappen hoe een journalist, instantie, wetenschapper of rechter tot zijn conclusie is gekomen. Als je dat goed uitlegt, zijn ze prima bereid om te zeggen: oké, nu snap ik het. Ik geloof het.
Die groep is dus wel voor rede vatbaar, maar dan moet je ze meenemen in het proces. Onderzoeksjournalisten doen dat vaak goed. Niet alleen door hun grondige werk, maar ook door de manier waarop ze schrijven: transparant en stapsgewijs een uitleg hoe zij tot deze waarheid zijn gekomen. En juist dat wordt gewaardeerd. Daar zit vertrouwen.
Mijn tweede advies: zet deze twijfelende groep niet weg als complotdenkers. Dat ging tijdens corona nog weleens mis. Twijfelaars werden op één hoop gegooid met mensen die geloofden dat er chips in vaccins zaten en dat Bill Gates overal achter zat. Maar wat je dan doet, is precies wat je niet wilt. Je drijft die twijfelaars in de armen van de echte complotdenkers. Door hun vragen niet serieus te nemen of ze te ridiculiseren, bevestig je juist hun gevoel dat er iets niet klopt. En dan stappen ze eerder over naar een Willem Engel dan dat ze bij de mainstream blijven.
Neem twijfelaars dus serieus. Leg uit hoe je tot informatie komt. Als media dat doen, blijven veel meer mensen aan boord.”

Zijn complottheorieën per definitie schadelijk of zit er ook een andere kant aan?
“Complottheorieën zijn echt niet per definitie schadelijk. Neem nou flat earthers. Dat is gewoon een heerlijk bizarre theorie waarvan je met de beste wil van de wereld niet kunt zeggen dat het iemand kwaad doet. Het grappige is: veel flat earthers lijken dat zelf ook wel te weten. Er was eens een wetenschapper, een psycholoog geloof ik, die onderzoek deed naar complotdenken en voor de lol naar zo’n flat earth-conferentie ging. Hij kwam terug en zei: ‘Dit was het leukste weekend van mijn leven!’ Het zat vol met originele, grappige mensen die eigenlijk ook wel doorhadden dat de aarde rond is, maar het zagen als een intellectuele vingeroefening. Hoe lang kun je volhouden dat het anders is?
Dat is een kant van complotdenken die vaak over het hoofd wordt gezien: het sociale aspect. Tijdens corona zag je dat heel sterk. Die demonstraties, die ze dan ‘koffiedrinken’ noemden omdat protesteren niet mocht, waren eigenlijk vooral sociale bijeenkomsten. Veel van die mensen waren eenzaam, voelden zich vervreemd en hadden weinig aansluiting. En ineens was daar een groep met een gezamenlijke missie.
Ik herinner me dat ik net mijn vaccinatie had gehad en nietsvermoedend een priklocatie uitliep en ineens midden in zo’n demonstratie stond. Gele parapluutjes, mensen aan het lachen, kletsen, muziek; het was oprecht gezellig. Dat aspect wordt vaak vergeten.
En dan heb je nog van die briljante satirische theorieën zoals dat vogels niet bestaan, maar eigenlijk drones zijn. Die is ooit bedacht door een jongen die opgroeide in een thuisscholingsmilieu vol religieus fanatisme. Hij wilde iets bedenken wat even absurd was als sommige dingen waar mensen wel in geloofden.
Elke NAC-supporter gelooft ook elk jaar weer dat ze kampioen kunnen worden. We hebben allemaal zo onze onrealistische overtuigingen. Ze geven ons hoop, een identiteit en een groep om bij te horen.
Dat geldt ook voor complottheorieën. Of het nou Area 51 is, of een platte aarde: soms gaat het niet om wat je gelooft, maar om met wie je gelooft.”

Als je de komende jaren één ding zou mogen veranderen aan hoe wij als samenleving omgaan met complotdenken, wat zou dat dan zijn?
“Dan zou ik iedereen op een cursus sturen waarbij je in je eigen psychologische valkuilen trapt. Daar heb je allerlei testjes voor, zodat je wordt geconfronteerd met je eigen tekortkomingen. We mogen gaan inzien dat ons brein feilbaar is, ons denken heeft het niet altijd bij het juiste eind. Om tot de waarheid te komen, moeten we twijfelen aan onze eigen intuïtie.”

Benieuwd geworden naar Daniel en Lisa?
De Complottenpiramide is te beluisteren via Podimo.
Het boek ‘Dit kan geen toeval zijn’ is verkrijgbaar bij je favoriete boekhandel.