De heksenwaag, een weegschaal waarop verdachte vrouwen werden gewogen om te bepalen of zij inderdaad heksen waren.

Er komt een Nationaal Heksenmonument in Roermond. Met dit monument worden de slachtoffers van de heksenvervolgingen herdacht, maar het is ook bedoeld om aandacht te vragen voor het hedendaagse geweld tegen vrouwen. Het monument wordt dit jaar of in 2026 gerealiseerd en is tot stand gekomen door middel van donaties. De initiatiefnemer achter dit alles is de stichting Nationaal Heksenmonument. Het bestuur bestaat momenteel uit Susan Smit, Manja Bedner en Bregje Hofstede. Ik sprak met Manja over de realisatie en doelen van dit eerbetoon voor de slachtoffers.

Waar ik benieuwd naar ben, is hoe de stichting is ontstaan en met welke reden.
“Wij vinden dat de slachtoffers van de heksenvervolgingen eerherstel nodig hebben. Ik ben zelf al vijf jaar op tournee met de voorstelling De heks van Almen. Het stuk gaat over de heksenvervolgingen en een van de eerste slachtoffers die levend is verbrand. Dat gebeurde in 1472 op het kerkplein in Almen. Aleyda werd in haar eigen huis opgepakt en meegesleurd naar een kerker in Zutphen. Ze had op dat moment nog geen idee waarom, maar al snel werd duidelijk dat ze werd verdacht van hekserij omdat ze bij haar werk als vroedvrouw haar kennis van geneeskrachtige kruiden gebruikte.
Daarnaast gaat het theaterstuk over wat dat tegenwoordig voor ons betekent. De ontwikkeling van onze maatschappij, en met name de positie van vrouwen, zijn gevormd door de invloed van de heksenverbrandingen.
We hebben de voorstelling inmiddels 107 keer gespeeld en in die tijd heb ik Susan Smit leren kennen. Wij waren meteen vier handen op één buik. We begrepen elkaar helemaal met betrekking tot dit onderwerp. We besloten dan ook een vrouwengroep bij elkaar te halen en een plan te maken om te kijken of we iets konden doen. Uit die groep is de stichting ontstaan en het plan voor een Nationaal Heksenmonument.”

Voor het monument waren drie steden in de race: ’s Heerenberg, Oudewater en Roermond. De uiteindelijke keuze is gevallen op Roermond.
“Wij doen dingen naar aanleiding van waar de beweging zit. Wij gaan niet zelf ergens naartoe om alles in beweging te zetten, het waren plekken waar mensen zijn die hier ook iets mee willen doen. We hebben na de eerste actiedag een vraag uitgezet. Weet jij een plek waar jij dit gerealiseerd zou willen zien? Creëer dan met de gemeente een plan. Er waren vijf gemeenten die mee wilden doen, waarvan er twee zijn afgevallen. Daarna zijn wij in beraad gegaan en hebben we een enquête bij onze achterban en initiatiefgroep gehouden. Daar kwam uit naar voren dat iedereen het zeer belangrijk vond dat er daadwerkelijk slachtoffers waren gevallen en ook meer dan één. Daardoor vielen ‘s Heerenberg en Oudewater af, want in ‘s Heerenberg is één slachtoffer en Oudewater nul. Dat was namelijk de vrijplaats voor de potentieel veroordeelden. Vandaar dat de keuze op Roermond is gevallen.”

Het verleden van Roermond is schrijnend. Sterker nog, Roermond staat bekend als de stad van de heksenverbrandingen. Toch is er in de archieven weinig bewaard gebleven, op enkele stukken na.
Het geloof in heksen was in de periode van de vervolgingen gemeengoed, al werden zij toen nog tovenaressen en tovenaars genoemd. In de vijftiende eeuw sloeg dit om en geloofde men dat er sprake was van een ketterse sekte van duivelaanbiddende heksen. Het geloof in zwarte magie nam een enorme vlucht en men begon te propaganderen dat deze vrouwen en mannen trouw zwoeren aan de duivel en hem vereerden met rituelen. Door de toevoeging van het element duivelsverering werd tovenarij omgedoopt tot het meest ernstige misdrijf ooit. Niet alleen de straf op hekserij veranderde, ook de manier waarop processen werden gevoerd. De verdachte werd vrijwel rechteloos en de aanklager kreeg een sterke positie. Dit alles werd overgenomen uit de Malleus Maleficarum, een 15e-eeuws handboek waarin men handleidingen kon vinden voor de ondervraging van heksen en de meest effectieve foltermethoden.
De heksenvervolgingen in Roermond kwamen tot een ongekend dieptepunt in 1613/1614.
“Er is daar een heftige procesreeks geweest. Ze hadden een verhoortechniek tijdens de martelingen om nieuwe namen los te peuteren. Dat is verschrikkelijk uit de hand gelopen met rond de tachtig slachtoffers.”

Het monument is er niet alleen voor het eerherstel, maar ook voor de invloed die heden ten dage nog aanwezig is.
“Er zijn twee aspecten. Het ene aspect is dat het mechanisme dat toentertijd werd toegepast, nu nog steeds wordt gebruikt. Het is een mechanisme dat patriarchen graag gebruiken. Het gaat om uitsluiting. Daarbij wordt de mens tot zondebok gemaakt en ontmenselijkt. Dat is tijdens de heksenvervolgingen gebeurd, maar dat gebeurt nu natuurlijk ook. Denk alleen al aan asielzoekers en vluchtelingen. Wat dat betreft is er niets veranderd.
Daarnaast is er nog steeds vrouwenhaat. Dat geldt al vierduizend jaar, omdat het patriarchale systeem onze samenleving beheerst. Daarin zijn vrouwen per definitie de ondergeschikte. We kunnen wel denken dat we best wel geëmancipeerd zijn, en dat zijn we in vergelijking met bepaalde landen zeker, maar het zit nog heel diep in de genen. Bijvoorbeeld mannen die denken: dit is mijn vriendin en nu is zij van mij. Als ze daar niet aan meedoet, moet ze maar vermoord worden. Dat betekent dus dat mannen denken dat zij meer waard zijn dan vrouwen. Dat zit ergens nog steeds in ons systeem.
Het tweede aspect is dat trauma wordt doorgegeven, zowel in de genen als in de opvoeding. We hebben onbewust nog steeds brandstapel angst. Niet je mond open durven doen, omdat je dan bang bent dat je op de brandstapel wordt gezet, wat tegenwoordig de digitale schandpaal is.
Ook worden vrouwen alleen beoordeeld op hun uiterlijk en vrouwen van middelbare leeftijd doen eigenlijk niet meer mee. Dus dat verleden zit er nog steeds onbewust in.
Wat wij willen is bewustwording over dit alles, zoals een betere scholing over wat er destijds is gebeurd tijdens de heksenvervolgingen en de invloed die het heeft op de huidige tijd. Dat vinden wij zeer belangrijk. We hebben gezien hoe dramatisch het uit de hand kan lopen. En het gaat niet alleen om het verleden. Er zijn nog steeds 44 landen waar heksenvervolgingen plaatsvinden.”

Ik vraag Manja waar ze nog meer op in gaan zetten.
“We doen sowieso allemaal apart van elkaar dingen om hier meer bewustwording voor te creëren. Zo is dat voor mij het spelen van De Heks van Almen. Susan doet dat met haar boeken. Bregje heeft voor de Correspondent meerdere artikelen over de heksenvervolgingen geschreven.
Susan en ik geven daarnaast beide lezingen over dit onderwerp en zelf geef ik workshops en online trainingen. We doen dus ook veel afzonderlijk van elkaar.
Het monument zelf is natuurlijk een heel belangrijk aspect. Het is een object en als het eenmaal staat, kun je er niet meer omheen. Het is dan niet meer iets wat mensen wel weten, maar wat ook weer vergeten kan worden. Het is dan tastbaar.”

De stichting is niet van plan om verder uit te breiden door meer monumenten te plaatsen.
“Er zijn wel mensen die op andere plekken ook iets willen doen. Dat moedigen wij natuurlijk van harte aan en als het gerealiseerd wordt, zetten we het op onze website. We gaan dus sowieso alle lokale gedenkplekken en monumenten een plek geven op de site, zodat mensen weten waar de andere naast Roermond te vinden zijn.
Wel komt er een samenwerking met museum De Heksenwaag in Oudewater en met het Stadsmuseum Bergh in ‘s Heerenberg.
Verder komt er een vrij te downloaden lespakket op de website. We vragen na het downloaden om een donatie. Daarnaast komen er mogelijkheden om met scholen naar het monument te gaan en rondleidingen te doen bij de betrokken musea. Wij willen daar een verbindende rol in spelen via de website. We gaan niet actief mensen uitzenden naar plekken om lessen hierin te geven. Dat mogen de scholen zelf doen. Als ze willen kunnen ze wel een docent inhuren via ons, maar dat hoeft dus niet.
We willen graag verbinden, want dat is waar het uiteindelijk om gaat.”

Wil je meer informatie over het Nationaal Heksenmonument, kijk dan op: https://www.nationaalheksenmonument.nl/